Biz insanlar, genellikle zihnimizdeki otomatik pilotu devreye sokarız. Çok nadiren durup bilgileri yorumlama üzerinde düşünür, gerçeklere bakış açıları türeten zihinsel modeller yaratırız.
Zihinsel modellerimiz yetersiz kaldığında ise basit bir yol izleyerek gerçekliği görmezden gelir, bütün günü üstü kapalı varsayımlarımızda yönetiriz. Bunlar bilinçli seçimler değildir. Zihinsel modellerimiz, kolayca gerçeklerle başa çıkmamıza izin verir. Ama eğer gerçeklik zihinsel modellerimizdekinden farklı, esas gerçeklikle yüzleşmekte afallarız. Aslında, farkında olmadan hazırda bekleyen bir varsayım mekanizması geliştirmişizdir.
Peki ne yapabiliriz?
Öncelikle, eleştirel düşünme becerilerimiz üzerine düşünmek için biraz zaman ayırmalıyız. İlk büyük adım, bilgiyi nasıl diğer insanlardan farklı bir biçimde algıladığınızı ve yorumladığınızı anlamaktır. Eleştirel düşünme becerilerinizi gerçek anlamda geliştirmek için, düşüncelerinizin zihninizde nasıl bir yol aldığını incelemeniz gerekir.
Eleştirel düşünme, kendinize kararları nasıl aldığınızı sormanızla ilgilidir. Duyduğumuz veya gördüğümüz bir şeye inanmayı seçebiliriz, peki bunu neden yaparız?
Amerikan ordusunun üyelerinden birinin dediği üzere, Colonel John Boyd’un GYKH döngüsünü kullanarak eleştirel düşünme becerilerimi nasıl geliştirdiğimi açıklayacağım. University of Foreign Military and Cultural Studies (UFMCS), uygulamalı eleştirel düşünme merkezi ve “Uygulamalı Eleştirel Düşünme” kitabındaki teknikleri kullanarak daha etkili bir zihin için eleştirel düşünme becerilerini nasıl geliştirebileceğinizi göstereceğim.
Bu yazıda bulacaklarınız
- Eleştirel düşünme nedir?
- Eleştirel düşünme sistemleri :Gözle, yönel, karar ver ve harekete geç (GYKH Döngüsü)
- Zihni keşfetme
- Nesnellik
- Duygulardan kaçınma
- Tersten akıl yürütme
- Düşünme-yazma-paylaşma
- Mantıklandırma
- Eleştirel düşünenlerin GYKH döngüsü: Size rehberlik edecek kolay adımlar
- Gözle
- Yönel
- Karar ver
- Harekete geç
- Nasıl kontrol edilir?: Eleştirel düşünen kişilerin GYKH döngüsüni uygulamak için araçlar
- Tartışmaların yapı-çözümleri
- 4 anlaşma kuralı
- Yardımcı İpuçları
- Keşfet
- Oldu ama nasıl oldu?
- İzleri takip etmek
Eleştirel düşünme nedir?
Eleştirel düşünmek çeşitli cümlerle açıklanabilir. Birkaç tanesine göz atalım.
- Eleştirel düşünme sürecinin amacı, neye inanalacağı ya da ne yapılacağı hakkında mantıksal kararlar verdirmektir. –Robert enis
- Eleştirel düşünme, her zaman daha iyiye ulaşan bir dünya görüşü geliştirme ve bunu hayatınızın her açısında güzel bir biçimde kullanmaktır. –Gary jason
- Eleştirel düşünme, saklanmış varsayımlara karşı bir arayıştır. Çeşiti görünüşleri fark etme, çeşitli belirsizliklere çözüm getirme ve sonucunda en önemli olana karar vermektir. Eleştirel düşünme bilince, istemli bir soruşturmaya, ve özellikle zihnin şüpheciliği benimsemesine işaret eder.- Sylvan Barnet and Hugo Bedau
Bana göre,
Eleştirel düşünme, dünyayı keşfederken açık bir görüş ve şüpheyle, olabildiğince çok alternatif yol kullanarak, duygusallıktan uzak bir bakış açısıyla gözlemleme zihniyetidir.
Zihinsel modellerimizi, duygusuz bir süzgeçten geçirirken aynı zamanda kendi varsayımlarımızı sorgulayarak gerçekliğe yöneltme yeteneğimizdir. Görüşlerimizi mantıklı bir yaklaşımla analiz etmektir. Boşlukları tespit ederek ve eksiklikleri açığa çıkarıp karar verme niteliğimizi geliştirme yeteneğimizdir. Son olarak, önemli bilgilerdeki çeşitli karışıklıklara devamlı bir geri bildirim akışı boyunca çözüm getirme yeteneğimizdir. Bu sayede eleştirel düşünme devamlı olarak yeni zihin modelleri üretip yıkmamıza izin vererek gerçeğe yakın davranmamızı sağlar.
-dr jamie schwandt
Eleştirel düşünme sistemleri (GYKH Döngüsü)
Ben John Boyd’un GYKH Döngüsüni eleştirel düşünme için bir sistem olarak kullanırım. Bu sistem, sade kuralları kolektif zekamızın ortaya çıkması için kullandığımız “sürü zekasına” benzer. Bu sade kurallar gözle, yönel, karar ver ve harekete geç adımlarıdır.
GYKH Döngüsü verimli bir karar verme ve geri dönüş alma işleyişidir. 4 adımdan oluşur: gözle, yönel, karar ver ve hareket et.
Gykh, amacın rakiplerinizden hızlı bir şekilde döngüyü tamamlamak olduğu devamlı bir feedback döngüsüdür.
Ben gykh döngüsünde bulunan sade kuralları kullanarak eleştirel ve yaratıcı düşünme becerilerimi hızlandırıyorum. Sade ve basit kelimelerini karıştırmamaya özen gösterin. Çünkü bu döngü “sade” kuralları karışık sistemler için kullanır.
Döngüdeki anahtar nokta geri bildirimdir. Gykh zinciri, amacın yeni deneyimler ışığında karar vermeyi değiştirmek olduğu çift gykh öğrenme metoduna benzer. Çift gykh öğrenme metodu, ilk döngüde amaçların ve karar alma kurallarının kullanıldığı, ikinci döngüde ise bunlarda küçük değişiklikler yapmanın sağlandığı çift döngülü bir sistemdir.
“Odanın sıcaklığı 68 derecenin altına her indiğinde otomatik olarak çalışmaya ayarlanmış bir termostat “tek döngülü öğrenme” için güzel bir örnektir. Termostat, “ben neden 68 dereceye ayarlıyım?” diye sorabilir. Çift döngülü öğrenmede ise başka bir sıcaklığa ayarlandığında durumun daha ekonomik olup olmayacağını keşfeder.” –Chris Argyris
Benim kullandığım GYKH döngüsü için kullandığım kapsamlı rehber ise;
Zihni keşfet
Bu konudan “Nasıl kontrol edilir?: Eleştirel düşünen kişilerin GYKH döngüsüni uygulamak için araçlar” bölümünde daha fazla bahsedeceğim.
Nesnellik
Bu adım doğruyu aramaktır. Burada Immanuel Kant tarafından öne sürülmüş, nedenlerimizi hareketlerimize göre değerlendirme yolu olan “kategorik imperatif (buyruk)” olarak adlandırılanbir konsepti aramalıyız. Kant kategorisel imperatifi, her durumda uyulması gereken mutlak veya koşulsuz zorunluluklar olarak tanımlar. Daha fazla bilgi için, Categorical Imperative ziyaret edin.
Tersten akıl yürütme
Bu adım, aslında tersten gelerek problemleri çözmektir. Bunun basit bir örneği tersten giderek matematik problemi çözmektir.
Örneğin, verilen problemi çözelim.
Aklımdan bir sayı tuttum ve 3 ekledim, sonucu 2 ile çarptım, 4 çıkardım ve 7’ye böldüm. Sonunda bulduğum sayı 2 oldu. İlk tuttuğum sayı kaçtır?
Bunu çözmek için, problemi tersten okuyalım.
2*7= 14 diye başlayalım.
Sonra 14+4= 18 diyelim.
Buradan sonra 18/2= 9.
Daha sonra ise 9-3= 6
Demek ki, ilk tutulan sayı 6’ymış.
Ek olarak, tersten akıl yürütme, tümdengelim çerçevesinde de incelenebilir. Ben şahsen tümdengelimi tümevarıma tercih ederim. Sebebi ise;
Bir tümevarım örneği: Bu kuzgun siyah, bu kuzgun da siyah, demek ki tüm kuzgunlar siyahtır.
Tümegelim: Bütün kuzgunlar siyahtır, o zaman bu kuzgun da siyah olmalıdır.
Tümegelimler, kurallardan yola çıkarak ne olması gerektiğini hayal etmek ve tahminimizin doğruluğunu test etmek amacıyla yapılır. Şu şekilde düşünün, bir ocağın sıcak olup olmadığını test etmek için tümevarım kullanırsak, ocağa dokunmamız gerekir. Ama eğer tümdengelim kullanırsak, ocağın sıcak olduğunu tahmin edip ocağa dokunmamıza gerek olmadığını fark ederiz.
Tersten akıl yürütmenin başka bir artısı ise normalde fark edemeyeceğimiz şeyleri fark etmemiz için zihnimizdeki “düz mantık” ve “mantık” eylemlerini zorlamasıdır.
Mesela; Bu bu cümleyi okuduktan sonra, cümle başında ki ikinci bu’yu beyninizin okumadığınız fark edeceksiniz. Şimdi cümleyi tekrar okuyun. İkinci bu kaçmış, değil mi?
Düşünme-yazma-paylaşma
Bu yöntem, eleştirel düşünmeyi sağlayan en önemli yollardan biridir. Mesela, bir konuyu ele alınca öncelikli olarak bağımsız ve yansıtıcı bir biçimde düşünürüz. Daha sonra düşüncelerimizi yazarız( bu aşama düşüncelerimizi şekillendirmek ve arıtmakta bize yardımcı olur). En son olarak ise düşüncelerimizi kontrollü bir tavırla paylaşırız. Bu süre bizi uyuşmazlıktan tutarlılığa götürür.
Mantıklandırma metodu
Yıkıcı tümdengelim (zihinsel kavramları analiz edip yanlışları arayarak ayrık parçalara ayırma) ve yaratıcı tümevarım (bu parçaları kullanarak yeni zihinsel kavramlar oluşturma) yöntemleri ile gerçekliğe daha yakın yeni zihinsel modeller oluşturabiliriz.
Eleştirel düşünenlerin GYKH döngüsü: Size rehberlik edecek kolay adımlar
Gözle
Algılarımızı nasıl kullandığımızı ve bilgileri nasıl topladığımızı düşünün. Bir karınca sürüsünde, bu adım karıncaların feromonlarını bırakarak diğerlerine yemek bulduğunu bildirdiği adımdır.
Adımlar:
- Gerçekte neler olup bittiğini anlayın.
- Önce gözlemleyin ve bilgi toplayın.
- Yaygın ve yaygın olmayan şeyleri tanımlayın. Sherlock Holmes’un meşhur sözündeki gibi “Yaygın olanın dışındaki şeyler birer rehberdir.”
- Bir boşluktan ve açık bir zihinden yola çıkarak başlayın.
- Kesin bir gerçeklikten daha yanıltıcı bir şey yoktur, bunu unutmayın.
Sorulacak anahtar noktalar
- Ne yaşandı?
- Bize sorular ne?
- Ne biliyoruz?
Kullanılacak anahtar araçlar
- 6 kelime: Bu adım, sadece 6 kullanarak kesin ve özet bir tabirle düşüncelerinizi sınırlı kelimelere indirgemektir.
- Düşünme-yazma-paylaşma
- Dıştan içe düşünme: Olayları sürekli çok farklı bakış açılarından görme
- Ana varsayımı kontrol etme: Hep varsayımlardan yola çıkarız ve kendimizin farkında olmak son derece önemlidir. Bu adımda sorulacak birkaç anahtar soruyu ele alalım;
- Varsayımınıza ne kadar güveniyorsunuz?
- Varsayımınıza güveninizin açıklaması nedir?
- Varsayımın değerli olması için ne gerekir?
- Eğer varsayımınız hatalı çıkarsa, bu konudaki düşünceleriniz farklı bir çizgiye gider mi?
Yönel
Yıkım (analiz) ve yapımın (sentez) yer aldığı bir çalışma alanı düşünün. John Boyd yönelmeyi “karmaşık ve sürekli değişen dünyada ayakta kalma ve gelişme yolumuz” olarak tanımlar. Bu tanım aynı zamanda “bir noktada birleşmek ve idrak etmek” olarak da açıklanabilir.
Adımlar
- Önyargılarınızı tespit edin ve onların karar verme aşamasında etkili olduğunun farkına varın.
- Dünya görüşünüzün ve bunun dünyayı görmenizi nasıl şekillendirdiğinin farkında olun.
- Sadece kendinizinkini değil, çok yönlü bakış açılarının da farkında olun.
- Durumları incelerken eski gözlemlerinizle beraber yeni gözlemlerinizi de kullanın.
- Nedensellendirmeyi dikkatli yapın.
- Önemli olanın ne olduğuna karar verin.
- Doğru kabul etmediğiniz şeyleri araştırın. (neyin eksik olduğunu belirleyin)
- Sherlock Holmes’un sözünü hatırlayın, “Asla istisna yapmayın, istisnalar kuralları yanlışlar.”
- Mecazlar ve benzetmeler doğrultusunda düşünün.
Sorulması gereken anahtar noktalar:
- Neden?
- Eksik olan ne?
- Eksiklikler nerede?
- Bağlantıları ne?
- Farklı bakış açıları neler?
Kullanılması gereken temel araçlar
- Cümleleri ve/veya paragrafları tersten giderek okuyun
- Sistemsel düşünün
- Pareto Prensibi ve 5 neden
- Savların yapım-yıkımları
- 4 Farklı taraftan görme: Farklı açılardan bakmak için bu yöntem güçlü bir araçtır.
- Mantıklandırma metodu (tez, antitez, sentez)
- Analiz ve sentez: Bir kavram veya problemi parçaladıktan sonra (analiz), parçaları tekrar bir araya getirip (sentez) yeni bir yorum ve bakış açısı ürettiğimiz zaman bilgiyi geliştiririz.
- Soğan modeli: Hofstede’in soğan modeli özde bulunan değerli bilgileri keşfetmek için güzel bir araçtır. Daha kapsamlı soruların ortaya çıkmasını; bir şeye, birine veya bir gruba farklı bakış açılarından bakmayı ve gereksiz bilgilerin ortaya çıkmasını sağlayan güzel bir yöntemdir.
Karar ver
Tahminlerde bulunurken ve bunları test ederken, parçaları bir araya getirdiğinde oluşacak bir hipotez düşünün.
Şu anda yönelme adımında bulduğumuz alternatifler arasından bir karara varma aşamasındayız.
Adımlar:
- Sıradaki eyleminizi yönelimlerinize ve var olan bilgilerinize dayanarak tanımlayın ve seçin.
- Bir şeyin doğru olması için ne gerektiğini belirleyin.
- Sherlock Holmes gibi düşünün –İmkansızları eleyin, bu sayede geri kalanın doğru olduğunu keşfedin.
- Tersini kanıtlamaya çalışın.
Sorulacak anahtar sorular
- Hipotezin doğruluğuna giderken hangi kanıtlar görülmüyor?
- Önemli ve önemsiz (sizi yanlış deliğe götürecek olan) kanıtlar neler?
Kullanılacak anahtar araçlar
- Algoritmik düşünme (eğer-ve-o halde)
- Yalın altı sigma
- Şeytanın avukatlığı: Bu adımda hipotezinizi çürütmeye ve onun aksini ispatlamaya çalışacaksınız. Özellikle de sınırlandırmaları kanıtlamaya çalışacaksınız.
- Alternatif gelecek analizleri
- Mümkün olanın değeri: Bu adımda dilin unsurlarını bir araya getirerek mantıksal bir yol izleyeceksiniz. Bu metotta, 3 tane önemli unsurumuz var: yanlış, doğru, ve mümkün olan. Mantıksal bağlamlar: Doğruya p diyelim, mümkün olan q olsun, yanlışın ise bir değeri olmasın. Bu durum siyah ve beyazın yanında griye de yer verir. Bu sayede gri de doğru kabul edilebilir.
Harekete geçin
Bir hipotezi tekrar tekrar test etmeyi, ve bunu tekrarlamayı düşünün.
Boyd’a göre, eylemler hızlı, şaşırtıcı belirsiz, ve sürekli değişebilmelidir.
Adımlar
- Rakibiniz hala son eylemi gözlerken siz kararınızı uygulayın.
- Bilginizi sade yollarla sergileyin.
- Sherlock Holmes’un dediği gibi “Bir vakayı en çok yayan durum onu başka birine anlatmaktır.”
- Sizin eylemlerinizi veya grubun eylemlerini kontrol etmek için basit yollar deneyin.
- İstenen yolu bulun.
Sorulacak anahtar sorular
- Ne öğrendim?
- Ne tür bir geri bildirim aldım?
- Yeni bilgilerimle GYKH döngüsünde neler yapabilirim?
Kullanılacak anahtar araçlar
- Düşünme-yazma-paylaşma
- Kaydetme
Nasıl kontrol edilir?: Eleştirel düşünen kişilerin GYKH döngüsüni uygulamak için araçlar
Savların yapım-yıkımı
Metod
- Savımız ne? Sav = problem + sebep + sonuç
- Emin olmak için başka birinin bakış açısından da doğru problemin tanımlanıp incelendiğini kontrol edin.
- Ne anlama geldiği belirsiz kelimeleri açıklığa kavuşturmak için araştırın ve sorun.
- Önemli anlaşmazlıkları arayın ve ana varsayımları kontrol edin. Özellike, öngörülen ve gerçekte olan varsayımları arayın.
- Mantıksal hatalar arayın.
- Verilmiş olan kanıtları kontrol edin. Kişi, kişisel deneyimler kullanıyor ve istatistikleri saptırıyor mu?(mesela yüzde kullanmadan sayı kullanma, ya da sayı kullanmadan yüzde kullanma)
- Durumu açıklayacak başka olası bir hipotez var mı?
- Savdan çıkarılabilecek başka bir sonuç var mı?
- Savı kabul etmek ne gibi olası sonuçları ortaya çıkarır?
4 Anlaşma Kuralı
Eleştirel düşünme becerilerini geliştirmenin başka bir yolu da “4 anlaşma” kurallarını kullanmaktır.
- Varsayımda bulunmayın.
- Kişisel yorumda bulunmayın.
- Kelimelerinizde kusursuz olun.
- Her zaman elinizden gelenin en iyisini yapın.
Son olarak da, size aşağıdaki ipuçlarını kullanmanızı öneriyorum. Bu yöntemi GYKH döngüsünde ilerlerken yardımcı olması için ürettim. Ek olarak da, bu yöntemi küçük bir not almanızı ve bir kopyasını yanınızda taşımanızı öneririm.
Keşfetme
Bir izci gibi düşünün. Nelerin var olduğunu görmenin peşinde koşun. Galef izcilerin yeni bilgi öğrendiklerinde keyif almaya daha yatkın olduklarını açıklar ve bu durumun onlar için bir yapboz tamamlamaktaki hazza benzediğini söyler. Biz de keşfeden bir zihin geliştirmek için çaba göstermeliyiz.
Oldu ama nasıl oldu?
Bir şeyin doğru olabilmesi için nelerin var olması gerekir?
Bu yöntem, bir olayın olumlu ya da olumsuz sonuçlarıyla çoktan gerçekleştiğini varsayarak nasıl gerçekleştiği üzerine açıklamalar getirmeye çalışır. Bu, dar görüşlü bir bakış açısının odağını, bir olayın olup olmadığından, nasıl olmuş olabileceğine çeken güçlü bir yöntemdir.
Metot:
- Geleneksel bir yöntemle bir olayın geliştiğini belirtin. Sonrasında ise geriye dönüp gözden kaçmaması gereken önemli alternatif sonuçları tekrar değerlendirin, olasılık dışı görünseler bile.
- Olayın olmasını tetikleyen olayları seçin.
- Bir çıkarımlar zinciri üretin.
- Olayda geriye doğru giderek tutarlı bir akış ortaya koyun. (Her adımda neyin olması gerektiğini belirtin.)
- Bir ya birden daha fazla olası senaryo oluşturun.
- Her bir senaryo için olayın başlangıcını belirlemeye yardımcı olabilecek değişkenler ve gözlemler listesi oluşturup takip edin.
İzler üzerinden gitmek
Kurşun deliği izleri nerede yer almıyor?
İstatistikçi Abraham Wald İkinci Dünya Savaşı sırasında müttefiklere bombardıman uçaklarındaki ilave zırhların konumuna yardımda görevlendirilmişti. Müttefik güçler, ilave güçlendirmenin uçaksavar atışlarında verilen kayıpları en aza indirmeye yardımcı olacağını umuyordu. Cevabın son derece açık olduğunu ve görevden dönen bombardıman uçaklarının ilave zırhlandırmanın nereye yapılması gerektiğini gösterdiğine inanıyorlardı. Ancak Wald farklı görüşteydi. Ona göre gelen uçaklardaki vurulmuş bölgeler uçak üzerinde en az ilave koruma gerektiren bölümlerdi. Aslında o vurulmuş bölümler, bombardıman uçaklarının aldığı darbeye rağmen geri dönmesine engel olmayan alanlardı.
Bu hikaye, bize sunulan bilgileri dikkate alıp sunulmayan -önemli derecede ilgili- bilgileri göz ardı ettiğimizde ortaya çıkan tercih ya da araştırma yanlılığının bir örneğidir. Örneğin, savaş uçaklarındaki vurulmamış bölgeler belki de en çok güçlendirilmesi gereken yerlerdi.
Son olarak, bir sistem ya da süreçten neyi çıkardığımıza son derece dikkat etmeliyiz. İkinci ve üçüncü derece etkiler konusunda dikkatli olmalıyız.
Zeynep Gülin BÖNCÜ
Proje Yönetimi Okulu Blog Yazarı
