Birleştirilmiş sınıf, birden çok sınıfın birleştirilmesiyle oluşturulmuş bir öğrenci grubuyla tek bir öğretmen tarafından öğretimin yapıldığı sınıflardır (Berry, 2000). Birleştirilmiş sınıf farklı yaş grubundaki öğrencilerin bir araya gelerek öğrenim gördüğü sınıflar olarak da tanımlanabilir (Erdem, 2008). Öğretim şekli, birleştirilmiş sınıfları bağımsız sınıflardan ayıran en önemli farklılıktır. Birleştirilmiş sınıflarda öğrenciler, normal öğretimin yapıldığı bağımsız sınıflardan farklı olarak derslerin önemli bir kısmını kendi kendilerine çalışarak ve öğrenerek geçirirler. Bunun sonucu olarak birleştirilmiş sınıflardaki öğrencilere normal öğretimin yapıldığı sınıflardaki öğrencilere göre daha fazla iş ve sorumluluk düşmektedir. (Öztürk, 2003).
Türkiye’deki okulların çoğunda birleştirilmiş sınıflı uygulama devam etmektedir. Türkiye’de birleştirilmiş sınıf uygulaması gerek öğretmen gerek fiziki imkânların ekonomikliği açısından düşünülmüş bir önlem sonucu ortaya çıkmıştır (Köklü, 2000). Ülkemizde birleştirilmiş sınıflar daha çok köy olgusuna dayanmaktadır. Ülkemizin sosyal demografik yapısı ve kırsal yerleşim alanlarının varlığı, nüfusu az olan yerleşim yerlerinde öğrenci sayısının azlığı, az mevcutlu sınıflara birden fazla öğretmen verilmesinin imkânsızlığı nedeniyle, birden fazla sınıfın birleştirilerek bir grup halinde, bir öğretmen yönetiminde okutulması zorunluluğunu doğurmuştur (Köksal, 2002).
MEB’in 2011–2012 eğitim öğretim yılı verilerine göre; 10.413 ilköğretim okulunda 305.201 öğrenci birleştirilmiş sınıf uygulamasına göre eğitim görmektedir (Milli Eğitim Bakanlığı, 2012a). Buna göre Türkiye’deki ilköğretim okullarının yaklaşık % 35’i birleştirilmiş sınıf içeren okullardan oluşmaktadır. Birleştirilmiş sınıf uygulamaları sadece Türkiye’ye özgü bir yapılanma değildir. Amerika, İngiltere, İsveç, Hollanda, Kanada gibi gelişmiş ülkelerde de birleştirilmiş sınıf uygulamaları eğitime bir alternatif olarak yapılmaktadır (Little, 2001). Adı geçen ülkelerde eğitim öğretimi daha etkili kılmak için bir alternatif olarak ortaya çıkan birleştirilmiş sınıflar ülkemizde zorunluluktan oluşmuş ve uygulamada birçok sorunla karşılaşılmaktadır.
Yapılan araştırmalar birleştirilmiş sınıf uygulamasının bazı avantajlarının olduğunu belirtmektedir (Öztürk, 2003, Yıldız ve Köksal, 2009, Köksal, 2002, Kazu ve Aslan, 2012, Şahin, 2003). Gerek öğretmen kaynağının etkili şekilde kullanımı, her yerleşim birimine beş derslikli bir okul yerine bir iki derslikli okul yapılarak daha çok yerleşim yerine okul yapabilme imkânının doğması, gerekse farklı yaş, deneyim ve bilgiye sahip öğrencilerin aynı derslikte bulunmasıyla birbirlerinden öğrenmelerine ve yardımlaşmalarına fırsat tanıması, öğrencilerin kendi kendilerine çalışma becerilerini kazanmaları şeklinde avantajlı yönlerinin olduğu söylenebilir (Köksal, 2002). Bu avantajlarının yanı sıra dezavantajlarının daha fazla olduğu söylenebilir. Öğretmenin görev ve sorumluluklarının artması, derse hazırlık için daha fazla zamana ve enerjiye ihtiyacı olması, birleştirilmiş sınıfla ilgili yeterli bilgi ve beceriye sahip olmaması ve yeterli düzeyde rehberlik edecek deneyimli öğretmenlerin olmaması şeklinde öğretmenler açısından olumsuz etkileri vardır. Bunun dışında bağımsız sınıflarda uygulanan müfredatının birleştirilmiş sınıflarda uygulanmasından kaynaklı programının çoğundaki hedeflere ulaşılmaması sonucu öğrencilerin yetersiz bilgilerle mezun olması şeklinde öğrenciler açısından olumsuz etkilerinin olduğu da belirtilmektedir. (Köksal, 2002, Kaya ve Taşdemirci, 2005; Dursun, 2006; Sağ, Savaş ve Sezer, 2009; Yıldız ve Köksal, 2009; Summak, Summak ve Gelebek, 2011; Kazu ve Aslan, 2012). Birleştirilmiş sınıflar için ifade edilen bu olumsuzlukları artırmak mümkündür. Bu sorunları azaltmak ve birleştirilmiş sınıf uygulamalarını daha verimli hale getirmek amacıyla programlardaki yapılan değişiklikler gibi bazı girişimlerde bulunulmuştur. Son olarak getirilen 4+4 +4 kesintili eğitim sistemi ile birlikte birleştirilmiş sınıflarda da bazı değişimlere gidilmiştir.
Birleştirilmiş Sınıf Avantajları
1- Yarış ve bireysel yükselme yerine yardımseverlik ve birlikte, iş yapma alışkanlığı
2- Sürekli bireysel kazanç yerine, paylaşım
3- Şartlandırma yerine kişiliğin özgürce gelişmesi
4- Hoşgörüsüzlük yerine farklılıklara karşı saygılı olma
5- Sorgusuz uyum yerine eleştirel bakış
6- Pasif kabullenme ve başkalarını izleme yerine, girişimcilik
İyi yetişmiş öğretmenlerin görev yapması koşuluyla şu avantajları da sağlayabilir:
1- Birden çok sınıfa bir öğretmen görevlendirilerek, öğretmen kaynağı
akılcı biçimde kullanmakta ve ülke düzeyinde öğretmen ihtiyacını karşılamak kolaylaşmaktadır.
2- Her yerleşim birimine beş derslikli okul yerine, bir iki derslikli okul yapılarak daha çok yerleşim birimine okul yapabilme olanağı doğmaktadır.
3- Birden fazla sınıfın birleştirilerek farklı yaş, deneyim ve bilgiye
sahip öğrencilerin bir araya getirilmesi, onların birbirlerinden öğrenme ve
yardımlaşmalarına imkan sağlamaktadır.
4- Tek öğretmenli birleştirilmiş sınıflarda zamanın büyük bir bölümünü öğretmensiz ( ödevli ) ders saatleri biçiminde programlanmıştır.
5- Birleştirilmiş sınıflarda öğretim iyi düzenlenir ve yürütülürse, öğrencileri ilgi duydukları ve yetenekli oldukları alalarda ve bireysel olarak geliştirmek ve bireysel farklılıklara öğretim ortamları hazırlamak mümkün olmaktadır.
BİRLEŞTİRİLMİŞ SINIFLARDA EĞİTİM SORUNLARI VE ÇÖZÜM YOLLARI
Nüfusu az olan köylerde bir sınıftaki öğrenci sayısının azlığı, az mevcutlu sınıflar için ayrı bir öğretmen verilmesinin imkansızlığı, birden fazla sınıfın birleştirilerek bir grup halinde,bir öğretmenin yönetiminde okutulmasını bir zorunluluk haline getirmiştir. Bu zorunluluk eğitimde birleştirilmiş sınıf sisteminin doğmasına neden olmuştur.
Birden fazla sınıfın birleştirilerek bir grup meydana getirmek suretiyle, bir öğretmen tarafından yetiştirilmesine Birleştirilmiş Sınıf Öğretimi denir. (Tekışık, H.Hüsnü, Çağdaş Eğitim Dergisi, Haziran-1983 ) Başka bir tanımla, Birleştirilmiş sınıf, birden fazla sınıfın bir öğretmen yönetiminde birlikte çalışması esasına dayalı olarak oluşturulmuş bir sınıftır. (Köklü, Muharrem, Birleştirilmiş Sınıfların Yönetimi ve Öğretim, Ağustos- 2000) Bizde birleştirilmiş sınıflı okulların ve bu okullarda çalışan öğretmenlerin en önemli sorunu, bir dershanede öğretmenin karşısında 5 sınıfın bulunması ve öğretmenin bir gününün 4 saatlik ders süresi içinde 25 ders(konu) İşleme zorunluluğudur. Bu durum köy okullarındaki başarısızlığın başta gelen nedeni olmuştur.
Bu soruna bir çözüm bulmak ve köy çocuklarının, köy şartlarına ve ihtiyaçlarına göre başarılı bir şekilde yetiştirilmesi için 1930 yıllarından beri devamlı çalışmalar olmuş, şehir okulu programlarının esaslarına sadık kalmak suretiyle, birleştirilmiş sınıflı köy okulları için ayrı programlar hazırlanmış ve öğretim teknikleri geliştirilmiştir (Tekışık, H. Hüsnü Çağdaş Eğitim Dergisi, Haziran 1983).
Şehir okulları için ayrı, köy okulları için ayrı program olması, şehirlerle kırsal kesim arasındaki farklı yapıdan kaynaklanmaktadır. Şehirlerle kırsal kesim arasındaki farklar azalıp, yaklaşım arttıkça, köy ve şehir okulları programları da birbirine yaklaşacaktır. Şehirleşen ya da şehir olanaklarına ulaşan köylerde de şehir ilkokulu programı uygulanacaktır. (Mıhçı, Cemil Çağdaş Eğitim Dergisi , Ocak 1983) Şehir ve köy okullarının sınıf sayıları arasındaki eşitsizliği , adaletsizliği kaldırmak için 1939 yılından sonra 3 sınıflı olan köy okullarımız tamamen 5 sınıflı hale getirilmiştir. Her sınıfa bir öğretmen verebilme imkansızlığı karşısında da birleştirilmiş sınıflar usulü kabul edilmiş ve çeşitli birleştirmeler için haftalık ders dağıtım cetvelleri verilmiştir. 25 kadar ilde bazı deneme okullarında denenmekte olan yeni hazırlanmış ilkokul program taslağı en büyük değişikliği birleştirilmiş sınıflarda yapmıştır. Yeni program taslağında (Sınıf Sistemi yerine grup sistemi) alınmıştır. Okulun bütün öğrencileri grup esasına göre ayrılacaklar ve her grup programın grup için gösterdiği üniteleri işleyeceklerdir.
Program taslağının köy öğretimine ayrılan bölümünün başarıya ulaşılabilmesi için şu hususların göz önünde tutulması gerekmektedir:
A ) İlkokul program taslağının denendiği köy deneme okullarında bazılarının ilk öğretmen okullarının staj köylerinden seçilmesi lazımdır. İki ay köy stajı yapacak olan öğretmen adayları grup sistemi ile , münavebe ile
çalışma tekniği üzerinde de durmuş olurlar ve gidecekleri yerlerde bunu kolaylıkla uygulayabilecek bir niteliğe kavuşmuş olabilirler.
B ) Programın istediği ders araçları sağlanmıştır.
C ) Yurdumuz nüfusunun çoğunluğu köydedir. Bu bakımdan birleştirilmiş sınıf problemi vardır. Teşkilatın buna göre realize edilmesi ve yeni program bu görüşe uygun olacak şekilde köy açısı bakımından daha genişletilmelidir.
D ) Birinci sınıf ayrı bir grup olarak düşünülmelidir.
E ) Üniteleri muhakkak yakın çevreye göre ayarlanmalıdır.
F ) Derslerin amaçları daha geniş ve etraflıca açıklanmalıdır.
G ) Taslağın denendiği köy okullarında çalışan ve çalışacak olan öğretmenlerin taslağın istediği eğitim görüşünü çocuklara uygulayabilecek bir hazırlığı yapmaktadır (Özgönenç, Fikret, emekli öğretmen, mesleki dergisi , Mayıs 1964 )
BİRLEŞTİRİLMİŞ SINIF UYGULAMALARIDAKI OLUMSUZ ETMENLER
İlköğretimi bitiren çocukların bir kısmı bir üst öğrenime devam etmemekte,
bir kısmı da öğrenim hayatını burada noktalayarak çeşitli meslek dallarına yönelmektedirler. Burada bizim amaçlarımızdan biride öğrenimini burada noktalayacak olan(olabilen) bireylerin bundan sonraki hayat kademelerinde başarısını sağlayacak temel bilgi, beceri ve davranışları kazandırmaktır.
1-Birleştirilmiş 5 sınıflı bir köy okulunda öğretmen, günde ancak bir saat bir sınıfla bizzat meşgul olabilmekte ve diğer dört sınıfta günün kalan dört saatinde kendi kendine çalışmak zorunda kalacaktır.
Öğretmen40 dk’ lık bir ders süresinin tamamında doğrudan doğruya meşgul olacağı sınıfa ayırmak imkanını da maalesef bulamamaktadır. Bu süre zarfında sınıftaki sınıfta ki potansiyel rahatsızlık kaynakları ilerde ilgilenecek, sınıfın yönetimini de gerçekleştirecektir. Ayrıca diğer sınıflara önceden verilen ödevlerin kontrolünü yapacak kendi kendilerine yapacakları çalışmalarında açıklamalarda bulunacaktır. Elbette ki tüm bunlar 40’dk’lık süreyi azaltıp yaklaşık 25-30 dk’ ya indirecektir. Hedef ve amaçlara ulaşmada noksanlıklarda kaçınılmaz olacaktır. Teftiş sonrası eksiklikleri saptanan öğretmenlerde birleştirilmiş sınıf okutmak istemeyeceklerdir. Bu sorunun ortadan kaldırmak ya da sorunun etkisini en aza indirmek için 5 sınıfı birleştirmek yerine daha az sınıf birleştirilebilir(A grubunu ve B grubunu).Bu şekilde öğretmenin her sınıfa ayıracağı süreyi biraz daha artırabiliriz. Ayrıca birleştirilmiş sınıf öğretmenliği özendirilip ekonomik yönden desteklenerek öğretmenlerin köylerden ve birleştirilmiş sınıf okutmaktan kaçmalarının önüne geçilebilir.
2-Diğer bir etmende mesleğe yeni başlayan öğretmenlerin birleştirilmiş sınıflı okullara gönderilmeleridir. Sınıf Öğretmenliği bölümünden mezun olmayan ve birleştirilmiş sınıflarda öğretim dersi almamış, alan bilgisi olmayan kişilerin mesleğe atanıp köylere gönderilmelerinde bu uygulamayı olumsuz olarak etkilemektedir.
Deneyimsiz öğretmen bir sınıfla ders işlerken diğer sınıflarla ne yapacağını bilememekte kuramsal olarak bilse dahi uygulamasında eksiklikleri olmaktadır. Bu gibi durumlarda daha mesleğinin ilk yıllarında onu meslekten soğutmaktadır.
Bu sorunları çözebilmenin yolunda öncelikle bu alanda öğrenim görmemiş kişileri öğretmen olarak göreve almamaktır. Ortaöğretim öğretmeliklerinden alınsalar bile mutlaka deneyimli öğretmenlerle birlikte aynı okullarda çalışmalıdırlar, zorlandıkları konularda onların tecrübelerimden yararlanabilmelidirler.
3-Okullarda uygulanan müfredat programda birleştirilmiş sınıflar için uygulanabilir olarak düzenlenmelidir(Her ne kadar program değişikliği yapılıp A grubu için tek plan ve tek sınıfın programı uygulansa da olumsuzluklar devam etmektedir). Milli Eğitim Bakanlığınca birleştirilmiş sınıflar için yeni programlar hazırlanmalıdır.
4-Beden eğitimi dersleri hava koşullarına bağlı olarak sınıf dışında yapılması gerekli olduğu halde diğer sınıfın başında olan öğretmen dışarıya öğrenciyi gönderemeyecek ya da gönderse bile onları yönlendirip kontrol edemeyecektir. Bu kontrolü sağlayabilmesi için diğer sınıflarla da beden eğitimin dersi yapacak ya da beden eğitimi derslerinden vazgeçecektir.
5-Birleştirilmiş sınıflarda öğretmen bireysel farklılıkları dikkate alıp öğrenci merkezli eğitim uygulayamamaktadır. Bunu sağlayabilmek içinde eğer öğrenci sayısı yeterli ise üst sınıflar için küme çalışmaları yaptırmalıdır.
6-Farklı sınıflarda işlenen benzer konuların farkı ünitelerde olması da bir olumsuzluk gibi görülebilir fakat yıllık planlar yapılırken tüm bunlar detaylı olarak düşünülüp planlandığında bu sorun ortadan kalkacaktır.
7-Öğretmensiz derslerde öğretmenin daha öncesinden öğrencileri tehdit vari şekilde korkutup onları endişelendirmesi de bu uygulamayı olumsuz yönde etkiletebilir.
Eğitimde kaygının belirli bir seviyeye kadar olumlu sonuçlar doğurduğu bilimsel bir gerçektir ama aşırı bir kaygıda öğrencinin hiç bir şey öğrenememesine ya da öğrense bile psikolojik açıdan rahatsızlığa düşmesine sebep olabilir. Bu konuda öğretmen emretmek yerine yol gösterici olmalı takıldıkları yerde hemen onlara yardımcı olmalıdır. Bir öğretmenin eseri hem çok şey olabilir hem de hiçbir şey sözünden hareketle, öğrencilerimizin hiçbir şey olmaması için onara her şeyden önce insan oldukları için insanca yaklaşmalıyız.
Birleştirilmiş sınıf uygulamalarını olumsuz yönde etkileyen durumların başında; öğretmen adaylarının, birleştirilmiş sınıflarda öğretim konusunda yeterli birikime sahip olmamaları gelir. Bu olumsuz durumu ortadan kaldırmak için öğretmen adayları stajlarını, birleştirilmiş öğretim yapan köy okullarında yaparak deneyim kazanırlar ve gidecekleri yerlerde bunu kolaylıkla uygulayabilirler.
Bir diğer çözüm yolu ise; birleştirilmiş köy okullarında görev yapmış olan öğretmenlerin deneyimlerini, tecrübelerini, kendilerine özgü eğitim ve öğretim tekniklerini bir kitapta toplamalarıdır. Böylece öğretmen adayları bu kitaplardan yararlanma olanağı bulmuş olurlar.
Birleştirilmiş sınıflarda öğretmenlik yapacak olan öğretmen adaylarının hazırlık yapmaları; konusunda deneyimsiz olmaları uygulamayı olumsuz yönde etkileyen bir durumdur. Yine bu sorunun çözümünde yukarıdaki ilk seçenekle paralel aday öğretmenlerin stajlarını birleştirilmiş köy okullarında yapacak olurlarsa eksikliklerini görür, hazırlıklarını ona göre yaparlar. Stajı yapacak olan öğretmen adayları günlük ve yıllık planları inceleme şansı bulmuş olurlar. Yine grup sistemi ile, münavebe ile çalışma tekniği üzerinde durmuş olurlar ve gidecekleri yerlerde bunu kolaylıkla uygulayabilecek davranışı kazanmış olurlar.
Birleştirilmiş sınıf uygulamalarını olumsuz yönde etkileyen bir diğer durum ise ;birleştirilmiş sınıf uygulamalarının yapılacağı köy okullarında gerekli araç-gereç olmaması, uygulama bahçesi derslikler ve kitaplıkların olmamasıdır. Bütün köy okullarının bu isteklere karşılık verecek şekilde olması sağlanmalı, gerekli araç-gereç temin edilmeli, uygulama bahçesi, derslikler ve kitaplıklar olmalıdır.
Şunu unutmamak gerekir ki; yetersiz, araçsız ve gereçsiz okullarda hiçbir programın verimli olması beklenemez. Birleştirilmiş köy okullarında birinci kademenin birinci devresi 1,2 ve 3.sınıflardan oluşmaktadır. Bu durum ise birinci sınıf öğrencileri için olumsuz bir durumdur. Bunun için de; birinci sınıflar, 2 ve 3.sınıflardan ayrı bir grup olarak düşünülmelidir. Birinci sınıf öğrencileri; psikolojik durumları ayrı bir öğretim tekniğini gerektirir.
Birinci sınıfların ders saatlerini fazla tutulması sağlanmalıdır. Yine öğretmensiz ders saatlerinin de en verimli şekilde kullanılması sağlanmalıdır. Tabi bunun için hazırlık çalışmalarına gereken zaman ayrılmalı ve önem verilmelidir. Çalışmalar, planlarda maddeler halinde sıralanmalıdır. Sınıf içi çalışmalar düzenli bir şekilde yapılmalıdır. Şehir okulları ile köy okulları arasındaki farkları azaltmak için birleştirilmiş sınıf uygulamalarını olumsuz yönde etkileyen durumları ortadan kaldırmaya çalışılmalıdır.
